BUXORO HUDUDIDA ISLOM DINIGA BO‘LGAN MUNOSABAT.

 BUXORO HUDUDIDA ISLOM DINIGA BO‘LGAN MUNOSABAT

              Islom dini O‘rta Osiyo, xususan, Buxoro tarixida chuqur iz qoldirgan. Arab xalifaligi istilolari davrida bu hududga kirib kelgan islom dastlab yangi diniy mafkura sifatida qabul qilindi. 

Ammo vaqt o‘tishi bilan u bu yerning ijtimoiy tuzilmasi, siyosiy boshqaruvi va madaniy hayotining ajralmas qismiga aylandi. Buxoro shahrining islom dunyosidagi mavqei juda yuqori bo‘lib, u “Qubbat ul-islom” –“Islom gumbazi” nomini olgan.

1. Islomning Buxoro hududiga kirib kelishi

Islom dini VIII asrda Arab xalifaligining Movarounnahrga yurishlari natijasida kirib keldi. 

Dastlabki davrda mahalliy aholining aksariyati zardushtiylik, buddaviylik va shomonlik e’tiqodlariga amal qilgan. Arab lashkarlarining Buxoroga kirib kelishi bilan birga, islom dini asta-sekin mahalliy hayotga kirib bordi. Dastlab qarshiliklar bo‘lgan bo‘lsa-da, keyinchalik savdo, siyosiy aloqalar va madaniy almashinuv orqali islom e’tiqodi keng yoyildi.

2. Somoniylar davrida islomning yuksalishi

IX–X asrlarda Somoniylar sulolasi hukmronligi davrida islom dini davlat mafkurasi sifatida e’tirof etildi. Buxoro poytaxt darajasiga ko‘tarildi va islom ilmlarining markaziga aylandi.

Bu davrda:

Masjid va madrasalar qurilishi avj oldi;

Shariat qonunlari asosida boshqaruv tizimi shakllandi;

Arab yozuvi keng qo‘llanila boshlandi;

Ilm-fan, adabiyot va falsafada diniy-ma’naviy ruh ustunlik qildi.

Aynan shu davrda buyuk alloma Imom Ismoil al-Buxoriy (810–870) yetishib chiqdi. 

Uning “Al-jome‘ as-sahih” asari islom dunyosida Qur’ondan keyingi eng ishonchli manbasifatida e’tirof etilgan.

3. Buxoro —“Qubbat ul-islom”

Buxoro o‘rta asrlarda musulmon olamining eng nufuzli diniy markazlaridan biriga aylandi. 

Bu shahar nafaqat fiqh va hadis ilmlarining, balki tasavvufning ham rivoj topgan o‘chog‘iga aylandi.

Abu Hafsal-Kabir, Abu Mansur Moturidiy, Bahouddin Naqshband kabi allomalar islom aqidasi va axloqiy-ta’limiy qarashlarni chuqur asoslab berdilar.

Moturidiylik ta’limoti orqali Buxoro mo‘tadil islom —aql, adolat va e’tiqod uyg‘unligini targ‘ib qiluvchi maktab sifatida tanildi. Bu yondashuv hozirgi zamon diniy bag‘rikenglik va mo‘tadillik tamoyillarining asosidir.

4. Islom va madaniyatning uyg‘unligi

Buxoro nafaqat diniy, balki madaniy-ma’naviy yuksalish markaziga aylandi. Islom me’morchiligi va san’ati o‘zining yuksak namunalarini yaratdi:

Masjidi Kalon –Buxoroning ramzi sifatida tanilgan ulug‘ masjid;

Masjidi Kalon (“Katta masjid”) —Buxoro shahrining markazida joylashgan eng ulug‘ diniy inshootlardan biri bo‘lib, u O‘rta Osiyodagi eng qadimiy va eng katta jome masjidlardan biridir. U Po‘i Kalon majmuasi tarkibiga kiradi va Mir Arab madrasasi hamda Kalon minorasi bilan birgalikda yagona me’moriy ansamblni tashkil etadi.

Masjid Buxoroning “Islom gumbazi” degan nomini oqlovchi eng muhim ramzlardan biridir.

Masjidi Kalon dastlab 1127-yilda Qoraxoniylar sulolasidan Arslonxon davrida qurilgan. 

Ammo keyinchalik, XIII asrda mo‘g‘ullar istilosi paytida Chingizxon qo‘shinlari tomonidan vayron qilingan.

Hozirgi ko‘rinishdagi masjid esa XV asr oxiri –XVI asr boshlarida, Shayboniylar davrida (1514-yilda) Abdullaxon I tomonidan qayta tiklangan. Shundan so‘ng u Buxoro shahrining bosh jome masjidi sifatida faoliyat yuritgan.

Me’moriy tuzilishi. Masjidi Kalon o‘zining beqiyos me’moriy ulug‘vorligi bilan ajralib turadi:

Umumiy maydoni —1,3 gektar (130x80 metr atrofida).

Masjid bir vaqtning o‘zida 10 mingdan ortiq namozxonni sig‘dira olgan.

Bino pishiq g‘ishtdan bunyod etilgan, devor qalinligi 1,5 metrga yaqin.

Ichki hovlisi to‘rt tomondan ravoqlar bilan o‘ralgan.

Hovlining o‘rtasida kichik hovuz va sovuq havo kirishini ta’minlovchi yo‘laklar mavjud.

Masjidning gumbazli asosiy zali g‘arbiy qismda joylashgan bo‘lib, u mehrob (Qibla devori) va minbar bilan bezatilgan.

Bezagi va san’at uslubi. Masjidi Kalonning me’moriy bezaklari o‘z davrining eng yuksak san’at namunalaridan biridir: Tashqi devorlari moviy, havorang, oq va ko‘k rangdagi koshinlar bilan bezatilgan; Arab yozuvida kufiy va suls uslublarida Qur’on oyatlari bitilgan; Ichki gumbaz qismi nafis geometrik naqshlar va islimiy ornamentlar bilan bezatilgan; Me’moriy uslubda Timuriylar davri an’anasi davom ettirilgan, ammo unda Shayboniylar davrining o‘ziga xos uslubi ham aks etadi.

Diniy va ijtimoiy ahamiyati. Masjidi Kalon nafaqat ibodat joyi, balki: Islom ilm-fani, tafsir va hadista’limoti o‘qitilgan maskan bo‘lgan; Juma namozlari shu yerda o‘qilgan, bu esa Buxoro musulmonlari uchun siyosiy-ijtimoiy ahamiyatga ega yig‘in bo‘lgan; U Mir Arab madrasasi bilan birgalikda Buxoro ulamolari markazi sifatida faoliyat yuritgan.

Masjidi Kalon va Po‘i Kalon majmuasi. Masjidi Kalon quyidagi obidalar bilan bir ansamblni tashkil etadi:

Kalon minorasi (Minorai Kalon) –47 metr balandlikda bo‘lib, 1127-yilda qurilgan; u namozga chaqirish (azon) uchun xizmat qilgan.

Mir Arab madrasasi –XVI asrda (1530-yillar) qurilgan, hozirgacha faol diniy ta’lim maskani.

Masjidi Kalon –majmuaning markaziy elementi sifatida Po‘i Kalon (“Buyuk tag”) nomini bergan. Bu uch inshoot Buxoroning me’moriy uyg‘unligini va islom madaniyatidagi yuksak darajasini ifodalaydi.

Hozirgi holati. Masjidi Kalon bugungi kunda ham faoliyat yuritmoqda. U:

UNESCOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan (Buxoro tarixiy markazi tarkibida);

O‘zbekiston musulmonlari uchun ziyoratgoh va faxr manbai hisoblanadi;

Mahalliy va xorijiy turistlar eng ko‘p tashrif buyuradigan joylardan biridir.

Masjid davlat himoyasiga olingan va restavratsiya ishlari muntazam olib borilmoqda

Mir Arab madrasasi –islom ta’limining eng qadimiy o‘choqlaridan biri;

Labi Hovuz majmuasi –diniy-ma’naviy markaz sifatida tanilgan.

Islom ta’sirida Buxoroda ilm-fan, falsafa, tibbiyot, matematika va mantiq sohalarida ham buyuk olimlar yetishib chiqdi.

Sovet davrida e’tiqodga munosabat

XX asrda sovet mafkurasi davrida islom dini rasmiy siyosat darajasida cheklovlarga uchradi. Buxoroda ko‘plab masjid va madrasalar yopildi, diniy ta’lim taqiqlanib, ruhoniylar ta’qib qilindi.

Shunga qaramay, xalq orasida diniy qadriyatlar yashirin tarzda saqlanib qoldi. Qur’on o‘qish, Ramazon va Qurbon hayitlarini nishonlash, sunnat to‘ylari kabi an’analar yashovchan bo‘lib qoldi.

Mustaqillik yillarida islom qadriyatlarining tiklanishi

1991 yildan keyin O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, islom dini jamiyat hayotida o‘zining qonuniy o‘rniga ega bo‘ldi. Buxoroda yuzlab masjidlar va madrasalar qayta tiklandi, diniy-ma’rifiy faoliyat erkinlashdi.

Mir Arab madrasasi, Bahouddin Naqshband maqbarasi, Chor-Minor va boshqa ziyoratgohlar xalq e’tiqodining markaziga aylandi.

Davlat siyosatida ham diniy bag‘rikenglik, milliy an’analar va islom qadriyatlarini uyg‘unlashtirish tamoyili ustuvor ahamiyat kasb etmoqda.

Hozirgi davrda Buxoroda islomga munosabat

Bugungi Buxoro viloyatida islom dini:

Ma’naviyat manbai,

Axloqiy tarbiya vositasi,

Tinchlik va bag‘rikenglik timsoli sifatida qaraladi.

Mahalliy aholining diniy e’tiqodi mo‘tadil, ekstremizm va zo‘ravonlik g‘oyalariga qarshi qat’iy. Yoshlar orasida diniy-ma’rifiy bilimni chuqurlashtirish, ilmiy va axloqiy yetuklikni oshirish yo‘nalishida faol ishlar olib borilmoqda.

Xulosa. Buxoro hududida islom diniga bo‘lgan munosabat tarix davomida bosqichma-bosqich rivojlandi. Dastlabki qarshiliklardan boshlab, Somoniylar davridagi yuksalish, sovet davridagi tazyiq va mustaqillikdan keyingi tiklanishgacha bo‘lgan jarayonlar bu hududning islomga sadoqatini yaqqol ko‘rsatadi.

Bugungi kunda Buxoro nafaqat O‘zbekiston, balki butun musulmon olami uchun ilm, e’tiqod va bag‘rikenglik markazi sifatida qadrlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Al-Buxoriy, Imom Ismoil. Al-jome‘ as-sahih. –Qohira, 1998.

2. Barthold V.V. Turkestan v epoxu mongolskogo nashestviya. –Moskva, 1963.

3. Alimov R., Islom madaniyati va O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi tarixida Buxoroning o‘rni. –Toshkent, 2019.

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Diniy-ma’rifiy faoliyatni rivojlantirish to‘g‘risida”gi qarori. –Toshkent, 2018.

5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. –Toshkent, 2008.

6. Toshpo’latova, S. (2024). TARIX FANINI O’QITISHDA SAMARALI METODLAR.Modern Science and Research,3(11), 774-782.

7. Тошполатова, Ш. (2024). THE PRESENT IRANIANS.Журнал универсальных научных исследований,2(5), 453-462.

8. Toshpo’latova, S. (2024). BUXORODAGI SAROYLAR.Modern Science and Research,3(5), 522-529.

9. Toshpo’latova, S., & Xudoyqulov, S. (2024). History And Ethnology Of Olot District.Modern Science And Research,3(5), 148-151.

10. Toshpo’latova, S., & Jo’rayeva, M. (2024). HISTORY AND ARCHITECTURAL MONUMENTS OF JONDOR DISTRICT.Modern Science and Research,3(2), 447-450.

 Nazarova Gulsara Axadovna

“Jo’ybori Kalon” o’rta maxsusislom ta’lim muassasasi o’qituvchisi.