Туркистон жадидчилик ҳаракатдаги таълим ва тарбия

Annotatsiya: Ushbu maqolada Turkiston jadidchilik harakatdagi ta’lim va tarbiya masalalari haqida qisqacha ma’lumot berilib,yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati va bugungi kunimizda tatbiq etilishi muhim bo’lgan o’rinlar bayon etilgan.

Kalit so’zlar Jadidlar, usuli jadid, usuli saviya , tabiat, geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob  

“Jadid” so‘zi bu arabcha so‘z bo‘lib “yangi” , yangilik tarafdorlari degan ma’noga ega. Bu xarakat Turkistonda 19 oxiri va 20 asr boshlarida Chor Rossiyasining mustamlachilik siyosatining kuchayishi oqibatida paydo bo‘ldi.Umuman shu davrlarda jadidchilik oqimi Misr, Turkiya,Kavkaz,Turkiston va boshqa o‘lkalarda siyosiy oqim sifatida yuzaga keldi.Jadidlar o‘z davrining ilg‘or kishilari sifatida xalq ichida yangilik,ma’rifat,va madaniyat tarqatuvchilar edilar.Turkistonlik jadidlar ona Vatanni mustaqil, ozod holdako‘rishni bosh maqsadlari deb bilganlar.Ularni fikricha milliy ozodlik kurashida qurol emas balki xalqqa ma’rifiy bilim berish muhim o‘rin tutadi.Shu sababli ular 1906 yildan boshlab “Taraqqiyot” nomli gazeta chop eta boshladilar.Asosiy g‘oya xalqni milliy istiqbolga tushib qolmaslikni oldini olish bo‘lgan, Jadidlar turkistonning turli shaharlarida jadid maktablarini ochib diniy ilmdap bilan birga dunyoviy bilmlarni, jumladan, tabiiy bilimlarni targ‘ib qila boshlashdi. Ular uchun asos kurol ilm va ma’rifat bo‘lib ular maktab,maorif va ta’lim tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga quyishi, uni rivojlantirish bilan amalga oshirish kerakligini e’tirof etdilar. Jadidlar ma’rifati xaraqatida Turkistonga Krimdan kelgan Gaspirinskiy alohida o‘rin tutadi. U Rossiya musulmonlari orasida birinchi maktab –jadid maktabi- yangilik maktabini “Usuli jadid”ga asos soldi. Undagi maktab tizimi, darsliklari, o‘quv metodlari Ovropa ta’lim tizimiga yakin buldi.Jadidlar o‘qitishningg eski usullari, yangisiga ya’ni yoshlarga zamonaviy ilmiy o‘rganishga almashtirish va ta’lim tizimida o‘qitishni ona tilida olib borilishini katta e’tibor berganlar. Ayniksa o‘quvchilardavatanparvarlik, millatparvarlik tuygusini shakllantirish ularning asosiy konsepsiyalaridan edi. Jadidlarning tarbiya haqidagi qarashlari islom dinida qadimdan qaror topgan odob –ahloq negizida shakllangan edi. Ularda bolalar diyonatli, sahovatli, xushahloqli, xushmuomali bo‘lishni ko‘rmoqchi bo‘lishgan. Maxmudxo‘ja Behbudiy. Turkistonda jadidlar harakati asoschisi. Jamoat arbobi, islomshunos, geograf, pedagog olim. U turkistonda maktab maorifida birinchi bo‘lib yangi usulda maktablartashkilotchisi. Maxmud Bexbudiy Gasprinskiy maktab usulini unimaqolalarini o‘rgandi. “Usuli jadid” maktablari uchun bir qatordarsliklar yozdi. “Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar maktubi”, “Aholi geografiyasiga karshi”, “Rossiyani qisqacha geografiyasi”,” Amaliyot islomi”,“Islomning qisqacha tarixi”.Maxmud Bexbudiy yangi maktab uchun yozgan asarlari maktab islohatida muhim rol uynaydi. Bu darsliklar nazariy, ilmiy va amaliy jihatdan keng ko‘llaniladi. U turkiston kelajagida yosh o‘qilishli kadrlarni tarbiyalash masalasiga jiddiy e’tibor berdi. Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘li. 20 asrning birinchi chorasida Turkiston va Rossiya xiyolilarini ichiga mashhur edi. U yangi usul maktablarning asoschisi, mohir muallim darslik va o‘quv kitoblar muallifi, jamoat arbobi edi. Munavvar qori Toshkentda “usuli saviya”maktabini ochadi. Uni fikricha maktabni isloh qilmasdan odamlar ongida o‘zgarish hosil qilib bo‘lmaydi. Munavvar qori yoshlarni chet elga yuborish, chet ilmini o‘zranishni targ‘ib qildi. O‘zbek ziyoli bolalarni Germaniyada o‘qitish tarfdori bo‘lib, keyinchalik ular vataniga xizmat qilishni istagan edi. Munavvar qori ko‘p tillarni mukammal bilgan (fors, arab, rus, turk tillar). Munavvar qori o‘z atrofida ilg‘or kishilarni to‘plagan. Abdulla Avloniy 1907 yilda Mirobod maxallasida keyinchalik Degrez maxallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Avloniy maktabi – dars tizimini o‘z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qilar edi. U o‘z maktabida –tabiat, geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob kabi fanlarni berar edi. Avloniy maktabida tabiiy fanlar rivojini topgan bo‘lib, unda o‘simliklar, hayvonlar, xilma –xilligi, parvarish masalalar qiziqarli o‘tilardi.

Jo’ybori kalon ayol-qizlar o’rta maxsus

islom ta’lim muassasasi Ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo’lim boshlig’i

Osiyo Xalqaro Universtiteti 2-kurs magistiri I.S.Usta-Alimova

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.

       1 . Munavvar qori Abdurashidxonov.Tanlanganasarlar (Tahrir hay’ati: O. Sharafiddinov, N.Aminov, N. Karimov vaboshq.: Mas’ul muharrir:N. Karimov,—T.: «Ma’naviyat», 2003.—304 b,—(«Istiqlol qahramonlari» turkumi).Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tasavvuf haqida tasavvur. Toshkent. Hilol, 2019. - B 4.

       2 .   Munavvar qori Abdurashidxonov Tanlangan asarlar Toshkent Manaviyat» 2003  Muharrir  U. Qo’chqorov