Islom dini va atrof-muhit: Diniy ta’limot asosida tabiatni asrash mas’uliyati.

Annotatsiya. Islom dini tabiatni faqatgina resurs sifatida emas, balki Allohning qudrati va hikmatining namoyoni sifatida ko‘radi. Ushbu maqolada Islom dini tabiatni inson hayoti uchun eng muqaddas ne’matlardan biri sifatida qarashi, bu orqali musulmonlar tabiatni qadrlashga, unga zarar yetkazmaslikka da’vat etilishi haqida yozilgan. 

Kalit so‘zlar: Islom dini, tabiat, suv, yer, havo, o‘rmon, sabr, rahm-shafqat va adolat.

Islom dini faqatgina ibodat, ro‘za, haj yoki aqidaviy masalalar bilan cheklanib qolmay, balki inson hayotining barcha jabhalarini qamrab oladi. Bu jabhalarga iqtisod, ijtimoiy munosabatlar, ta’lim, sog‘liqni saqlash bilan bir qatorda atrof-muhit va tabiatga nisbatan munosabat ham kiradi. Islom dini ta’limotida inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi aniq ko‘rsatmalarga ega.

Tabiat - bu Alloh taoloning yaratgan mo‘jizalaridan biri hisoblanadi. Qur’oni Karimda yer, osmon, suv, daraxtlar, qushlar va boshqa tabiiy hodisalar Allohning oyatlari, ya’ni uning alomatlari sifatida zikr etilgan. Bu holat musulmonlarni tabiatga nisbatan chuqur hurmat va mas’uliyat bilan munosabatda bo‘lishga undaydi. Islom dini insonni yer yuzidagi mavjudotlarga nisbatan mas’ul va adolatli bo‘lishga chaqiradi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) hayotlarida daraxt ekish, hayvonlarga rahm-shafqat ko‘rsatish, suvni tejash, tuproq va havoni ifloslantirmaslik kabi ekologik xatti-harakatlarni amalda namoyon qilganlar. Hadislarda keltirilishucha bir inson bir daraxt ekib, undan odam yoki hayvon foydalansa, bu amal sadaqa sifatida qadrlanishi ta’kidlangan. Tabiatni toza saqlash, suv va boshqa resurslarni isrof qilmaslik, chiqindilarni to‘g‘ri boshqarish Islom axloqining ajralmas qismidir. Tabiat bilan muomala qilish — bu nafaqat ekologik masala, balki iymon bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan, sabr, rahm-shafqat va adolat tamoyillariga asoslangan ma’naviy burchdir.

Islom ta’limotiga ko‘ra, inson Yer yuzining egasi emas, balki Alloh tomonidan tayinlangan xalifa - ya’ni boshqaruvchi va mas’ul shaxsdir. Bu maqom insonga tabiat ustidan mutlaq hukmronlik huquqini bermaydi, balki mas’uliyat va javobgarlikni yuklaydi. Qur’oni Karimda shunday deyiladi: “U sizlarni Yerda xalifa qildi” (Fatir, 39-oyat). Ushbu oyat insonning tabiat oldidagi diniy majburiyatini ko‘rsatadi. Faqatgina tabiatdan adolatli va ehtiyotkorlik bilan foydalangan inson Alloh oldida xalifa maqomini munosib bajaradi. Aks holda, tabiatga yetkazilgan zarar amonatga xiyonat sifatida baholanadi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) hayotida daraxt ekishni rag‘batlantirganlari, hayvonlarga mehr ko‘rsatganlari va suvni tejashni buyurganlar. Ushbu sunnat amallar zamirida Yer va uning ne’matlarini kelajak avlodlar uchun saqlash g‘oyasi mujassamdir. 

Imom Abu Abdulloh (a.s) rivoyat qiladilar:

“Payg‘ambarimiz (s.a.v) har gal biror jangga qo‘mondon tayinlaganlarida, avvalo uni shaxsiy hayotida Allohdan taqvodor bo‘lishga chaqirar, so‘ngra bu taqvoni o‘z qo‘shiniga ham o‘rgatishni buyurar edilar. Shundan so‘ng shunday der edilar: “Allohning nomi bilan, Uning yo‘lida yuringlar…Xiyonat qilmanglar,
o‘ldirilgan tanalarni masxara qilmanglar, bolalarni yoki ibodatxonadagi ruhoniylarni o‘ldirmanglar. Hurmo daraxtlarini yoqmanglar, ularni suv bosishiga sabab bo‘lmanglar, mevali daraxtlarni kesmanglar, ekinlarni yoqmanglar, zarurat bo‘lmasa hayvonlarga zarar yetkazmanglar.” (Manba: “Wasā'il ash-Shīʿa”, al-Ḥurr al-ʿĀmilī, 15-jild, 59-bet)

Bu hadis Payg‘ambar Muhammad (s.a.v)ning urushdagi axloqiy me’yorlarga qanchalik e’tibor berganliklarini ko‘rsatadi. U zot hatto urushda ham adolat, insonparvarlik va tabiatni asrashni targ‘ib qilganlar. Ayniqsa, aybsiz bolalar, ruhoniylar, daraxtlar va hayvonlar himoyasi bu islom urush qonunlarining yuksak axloqiy asosga ega ekanini ko‘rsatadi. Bu hadis bugungi kunda xalqaro urush qoidalari va inson huquqlari doirasida ham dolzarb bo‘lib, musulmonlarning har qanday holatda ham axloqiy tamoyillarni saqlab qolishlari zarurligini eslatadi.

Yer - Allohning bandalariga bergan muqaddas omonatdir. Undan oqilona foydalanish mumkin, biroq zarar yetkazish, isrof va fasod qilish qat’iyan taqiqlanadi. Qur’onda ta’kidlanishicha: “Yer yuzida isloh qilingandan so‘ng fasod qilmanglar” (A’rof, 56). Shu bois, Islom dinida tabiatni muhofaza qilish nafaqat ekologik yoki ijtimoiy burch, balki diniy va ma’naviy vazifadir. Islom dini ta’limotida inson va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni saqlashni, tabiatni asrashni, undan oqilona foydalanishni va har bir musulmonni bu borada mas’uliyatli bo‘lishga chaqiradi. Bu esa ekologik barqarorlik va tabiatni muhofaza qilishga doir muhim diniy asosdir. Islom dini tabiatni inson hayoti uchun eng muqaddas ne’matlardan biri sifatida qaraydi, inson va Alloh o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi, balki inson va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabatlarga ham alohida e’tibor beradi. Atrof-muhit - bu Allohning yaratgan mo‘jizalari va amonatidir. Shu bois, musulmonlar uchun tabiatni asrash nafaqat ekologik, balki diniy, ma’naviy va axloqiy burch hisoblanadi.

Qur’oni Karim va hadislar tabiatni Allohning oyatlari va amonati sifatida ta’riflaydi. Yer, suv, osmon, daraxtlar va hayvonlar inson uchun berilgan ne’matlar bo‘lib, ular inson tomonidan qadrlanishi va asrab-avaylanishi kerak. Qur’onda ko‘p joylarda tabiatdagi mavjudotlar orqali Allohning buyukligi, qudrati va mehribonligi ko‘rsatilgan. Masalan, “Yer, osmon va ular orasidagi barcha narsalar Allohning ixtiyoridadir” (Baqara, 164). Shunday ekan, har bir musulmon uchun tabiatga hurmat bilan munosabatda bo‘lish diniy majburiyatdir. Islomda atrof-muhitni ifloslantirish, tabiatni buzish yoki resurslarni isrof qilish “fasod” (buzg‘unchilik) deb hisoblanadi va Qur’onda qat’iyan taqiqlangan. Qur’onda “Isrof qilmay yeb ichinglar, Albatta, Alloh isrof qiluvchilarni yaxshi ko‘rmaydi” (A’raf, 31) deyiladi. Bu diniy ta’limot musulmonlarni tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga, chiqindilarni kamaytirishga, suv va boshqa ne’matlarni tejashga undaydi. Atrof-muhitni asrash — bu musulmonning Alloh oldidagi burchi va savobli amali hisoblanadi.

Islom va ekologik harakatlarning uyg‘unligi: Bugungi kunda dunyo bo‘ylab atrof-muhitni muhofaza qilish, iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash kabi harakatlar keng ko‘lamda olib borilmoqda. Islom dini bu dunyoviy ekologik harakatlarga kuchli diniy va axloqiy asos beradi. Musulmonlar o‘z diniy qadriyatlariga tayanib, atrof-muhitni himoya qilish bo‘yicha xalqaro tashabbuslarda faol ishtirok etishi mumkin. Bu esa ularning nafaqat dunyoviy, balki diniy mas’uliyatini ham oshiradi. Shu tariqa, Islom dini ta’limotida ekologik barqarorlikka hissa qo‘shish uchun kuchli ma’naviy poydevor yaratadi.

Ma’naviylik, sabr va rahm-shafqat - tabiatni himoya qilishning asosiy tamoyillari: Islom dini tabiatni himoya qilishni faqat tashqi qiyofada emas, balki ichki ma’naviy fazilat sifatida ko‘radi. Sabrlilik, rahm-shafqat va adolat - bu tamoyillar barcha jonli mavjudotlarga nisbatan bo‘lishi kerak. Bu fazilatlar orqali musulmonlar ekologik muammolarni hal qilishda nafaqat texnik, balki ma’naviy yechimlarni ham topadilar. Shu bilan birga, atrof-muhitni muhofaza qilish jamiyatda barqarorlik, sog‘lom hayot va kelajak avlodlarga sog‘lom tabiat qoldirishga xizmat qiladi.

Bugungi kunda dunyo bo‘ylab ekologik muammolar keng ko‘lamda muhokama qilinmoqda. Islom dini esa bu dunyoviy harakatlarga kuchli diniy va axloqiy asos beradi. Musulmonlar o‘z qadriyatlariga tayanib, atrof-muhitni himoya qilishda faol ishtirok etishi mumkin. Bu esa nafaqat dunyoviy, balki diniy mas’uliyatni ham oshiradi. Islom dini tabiatni himoya qilishni ichki ma’naviy fazilat - sabr, rahm-shafqat va adolat tamoyillariga asoslangan burch sifatida ko‘radi. Shu tamoyillar orqali musulmonlar ekologik muammolarga nafaqat texnik, balki ma’naviy yechim topadilar. Atrof-muhitni muhofaza qilish esa jamiyatda barqarorlik, sog‘lom hayot va kelajak avlodlarga sog‘lom tabiat qoldirishga xizmat qiladi. 

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Islom dini atrof-muhitni asrashni muqaddas va muhim mas’ala deb biladi. Har bir musulmon tabiatga nisbatan yuqori darajada javobgarlik his qilishi lozim. Tabiatni himoya qilish, undan oqilona foydalanish, isrof va buzg‘unchiliklardan tiyilish - musulmonning diniy va ma’naviy burchidir. Shu yo‘l bilan ular dunyoviy ekologik harakatlarga kuchli diniy asos bilan hissa qo‘shadi va kelajak avlodlarga sog‘lom, toza tabiat qoldirishga xizmat qiladi. Shunday ekan, Islom dinining ushbu chuqur ta’limotlari asosida musulmonlar bugungi kunda iqlim o‘zgarishi, ekologik buzilishlar va resurslarning isrof qilinishi kabi global muammolarga qarshi kurashda faol ishtirok etishlari zarur. Bu orqali ular nafaqat o‘z diniy burchlarini ado etadilar, balki kelajak avlodlar uchun sog‘lom, toza va barqaror muhit qoldirishga ham beqiyos hissa qo‘shadilar.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Qur’oni Karim – O‘zbekiston Musulmonlari Idorasi tarjimasi, Toshkent, 2018-yil. (Atrof-muhit, tabiat va Allohning oyatlari haqida asosiy manba.)

2. Imom Buxoriy. "Al-Jome’ as-Sahih" (Buxoriy hadislari to‘plami) – Hadislar tarjimasi, Toshkent, 2005-yil. (Daraxt ekish, hayvonlarga rahm-shafqat, suvni tejash haqida hadislar.)

3. Yusuf al-Qaradavi. "Islom va atrof-muhit" – Beyrut: Al-Resalah Publishers, 2001-yil. (Ekologik muhofaza va musulmonning diniy mas’uliyati haqida.)

4. Fazlur Rahman. "Major Themes of the Qur'an" – University of Chicago Press, 2009-yil. (Qur’onda tabiatga oid asosiy mavzular sharhi.)

5. Abdul Majid Zindaniy. "Qur’oni Karimdagi ilmiy mo‘jizalar" – Riyoz: Islamic Research Academy, 2003-yil. (Tog‘lar, suv, shamol, o‘simliklar va boshqa tabiiy unsurlar haqida.)

6. Islom ensiklopediyasi. 5-jild. – O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Toshkent, 2011-yil. (Islomda inson va tabiat munosabati bo‘yicha qisqacha izohlar.)

Razzoqova Shaxnoz Jo’rayevna

Jo’ybori Kalon ayol-qizlar o’rta maxsus

ta’lim muassasasi  o’qituvchisi