Шариат ва унинг тараққиёти

“Шариат”, ”шариат”, “шаръ” сўзлари “сувга олиб борадиган йўл” маъносида ишлатилган. Шу асосда араблар ҳозирги кунда ҳам шоҳкўча (проспект)ни “аш-шориъ” деб атайдилар. Диний ифода билан атайдиган бўлсак шариат илоҳий буйруқлар ва исломий қонунлар (ислом қонунчилиги) мазмунини англатади.

 “Шаръ” ўзагидан келиб чиққан сўзла : шориъ- қонун тузувчи, Пайғамбар, яъни шариатнинг тарғиботчиси ва Аллоҳ томонидан қонун тузувчи ваколатига эга бўлган киши маъносида, “машруъ” – шариатга мувофиқ тасбит этилган нарсадир. Тартибга солинган, диний қонунга кирган ёки уга уйғун бўлган, ёхуд қонуний бўлган нарса “шаръий” деб аталади. Ушбу нуқтаи назарда “Кашшофу истилоҳитул-фунун” китоби ва ”Ислом энсиклопедияси” таъбирига биноан шаръийнинг зидди ҳиссий деб аталади. Шаръий дейилганда беш сезги орқали идрок этилган, айни ҳолда ҳуқуқий қимматга эга бўлган нарса назарга тутилади. Ҳиссий эса бундай қимматга эга бўлмаган нарсадир. Масалан, ижобий ва қобул (таклиф ва қабул) бир битимнм шаклланишига шаръий бўлса, бошқа ҳолларда, яъни ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлмаган аҳволда ҳиссийдир.

 “Ҳуқуқ терминологияси” номли луғатномада шариат ислом ёки бошқа ҳар бир самовий динниг барча аҳлоқий, эътиқодий ва ҳуқуқий нормаларидан иборат деб изоҳланган. Шариат ёки шаръ фиқҳий (ҳуқуқий) атама сифатида қонун маъносида ифодаланган. Абуҳомид Ғаззолий фикрича, шариат инсонларнинг бешта асосий манфаатларини муҳофаза қилишга қаратилган. Улар қуйидагилардан иборат:

1. Динни муҳофаза қилиш;

2. Ҳаётни муҳофаза қилиш; 

3. Ақлни муҳофаза қилиш;

4.Насл ва авлодни муҳофаза қилиш;

5.Молу мулкни муҳофаза қилиш.

Машҳур араб тарихчиси Журжи Зайдон ўзининг қимматли “Ислом маданияти тарихи” асарида шариатнинг юзага келиши ҳақида фикр билдиради: мусулмонлар давлатга асос солигандан кейин, шахсий, ҳуқуқий ва иштимоий тшларни идора қилиш учун бир қатор қонун-қоидаларга зарурат сезиб, Қуръон ва Суннага мурожаат қилдилар. Уларга асосланиб, белгилаб олинган қонун-қоидалар мусулмонларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солиш учун фойдалана бошладилар.

Дунёнинг буюк ўлкаларида ҳам давлат ташки топганидан кейин қонун тузиш йўлига ўтиш шундай кечган. Масалан, Рим империясида давлат ташкил топганидан  ўн-ўн беш асрдан кейин, 533 йили асирлар давомида Рим аҳолиси ўртасида йиғилиб келган лотин, саксон ва бошқа миллатлардан ўтган барча одат, расм-русм ва турли эътиқодлари қонуний мажмуа қилиб тўпланди.

Лекин мусулмонлар ўз ҳукмлари (қонун-қоидаларини) Қуръон ва Ҳадисдан чиқариб олиш бўйича илк кунларидан бошлаб кенг кўламли фаолият олиб бордилар. Шу йўсинда икки-уч асрда ислом шариати ривожланиб, ўз қиёмига етилди. Дунёнинг энг юксак ва энг олий ҳуқуқий тизимларидан бири бўлмиш фиқҳ ва унинг қоқунлари мукаммал шаклда тартибга солиниб тўпланди.

Шу ўринда "шаръий" сўзига қисқача изоҳ бериб ўтамиз. Аллоҳ бандаларига кўрсатган йўл ва ҳукмларга мувофиқ бўлган ҳол шаръий дейилади. Аллоҳ таоло "Шориъ" яъни шариатнинг асосчисидир. Шу ўринда қонун сўзига тўхталиб ўтайлик, унинг асли юнонча бўлиб араб тилига сурёнийлардан (уссурийлар) ўтган. У аввалда чизғич маъносида қўлланган. Ҳозирда араблар қонун сўзини "ҳар бир нарсанинг ўлчагичи" маъносида ишлатадилар. Фуқаҳолар қонун сўзини жуда кам ишлатадилар. Чунки қонун сўзининг мажмуида илоҳийлик туйғуси ўз аксини топмайди. Шунинг учун афкор омма назарида қонун одамлар томонидан ишлаб чиқилган, шаръий ҳукм эса Аллоҳ томонидан жорий қилинган.

Ҳозирги кунда қонун сўзи араб дунёсида уч хил маъно касб этади. 

1-Шаръий ҳукмлар.

2-Шориъ ва шариат. 

3-Ижтимоий ҳаётда мажбурий тарзда татбиқ этиладиган қоидалар ва тартиботлар. 

Фиқҳшунос олимлар таъкидлашларича, илм ва фиқҳ орасида умум ва хусусий мутлақ бор, яъни илм умумий маънода, фиқҳ эса хос маънода ишлатилади, шу сабабли ҳар фақиҳ олим бўлади, аммо ҳар бир олим фақиҳ эмас дейилган. Шунинг учун ҳам шариат ҳукмларини содда услубда билган киши олим дейилса ҳам, фақиҳ дейилмайди.

Шариат уч нуқтаи-назардан қонундан фарқланади.

1—Қонун инсон тафаккури ва ижодининг маҳсули бўлса, шариат яратувчи томонидан юборилган. Қонун ҳар доим ўзгариб турса, шариат ўзгариш ва заволдан узоқдир.

2—Қонун жамият ҳаётини тартибга солиш, ва эҳтиёжларини қондириш учун яратилган бир қатор қоидалар сифатида жамият ўзгариши билан ўзгариб туради. Лекин шаръий қонунлар умумий моҳиятга эга бўлгани учун ўзгаришни қабул қилмайди.

3—Қонун жамият томонидан унинг урф-одатлари, расм-русумлари ва тарихига мувофиқ яратилади.

 Шунинг учун қонун жамиятдан кейин юзага келиб, унинг тараққиётига боғлиқ бўлади. Қонунни жамият яратади, жамиятни қонун эмас. Аммо ислом шариати жамият маҳсули бўлмай, жамиятни шариат яратади, яъни жамият шариатнинг маҳсулидир. Ҳалолни ҳаромдан, ҳаромни ҳалолдан ажратиш учун шариат қонунлари ҳосил бўлади.

Абул-Бақо ривоятига кўра, пешволари имом Абу Мансур Мотрудий бўлган машойихимиз (устозларимиз)нинг айтишларича, бизнинг китобимиз (Қуръон) ёки Пайғамбаримиз ҳадислари билан исботланган. Олдинги пайғамбарлардан қолган ҳукмлар бизнинг Пайғамбаримиз шариатининг бир қисми бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун уларни ўтган пайғамбарларнинг шариати деб эмас, балки ўз пайғамбаримизнинг шариатлари деб қабул қилишимиз зарур. Негаки, шариатнинг асоси бўлмиш пайғамбарлик Аллоҳ билан унинг оқил бандалари орасида воситачилик-элчилик қилишдан иборат бўлиб, Пайғамбаримиз ҳар бир шаръий ҳукмларни ваҳий орқали Аллоҳдан олганлар. Агар Қуръон ва Суннада олдинги пайғамбарлар шариатларидан иқтибос қилиб зикр этилган ҳукмларни мустақил шариат сифатида тан олиб, унга эргашиш биз учун вожиб бўлганидан бўлса, бизнинг Пайғамбаримиз ўзларидан олдин ўтган пайғамбарлар билан ўз умматлари орасидати элчи бўлиб қолади. Бу эса ботил (асоссиз)дир.

Ислом қонунчилигининг тараққиёти босқичлари

Шариатни пайдо бўлиши уч асосда асосланган.

1—Қийинчиликни кетказиш учун. Масалан, мусофирга намозни қаср қилиш, масҳ тортиш, таяммум қилишга ўхшашлар.

2—Мажбуриятларни камайтириш учун, яъни ибодат ёки амалда ҳаддан зиёда бўлишлигидан ҳар нарсани ўз ҳадди чегараси бўлганидек шариат қонунлари ибодат ва амаллар учун бир муайян чегара бўлади.

3—Шариатда тадриж (аста секинлик билан етиш) учун.

Ислом дини бошланишида инсоният ҳаётий эҳтиёжига керак бўладиган, уларни мустаҳкам ўрнашиб қолган одатлари, амаллари кўп эди. Уларнинг баъзилари шариатга тўғри келмаса ҳам Аллоҳ уни шу заҳоти ҳаром қилмади, балки аввал инсонларда шунга нисбатан кўникма пайдо қилди ва 23 йил давомида ўзининг муборак китобини даражама-даража нозил қилди. Шариатдаги тадриж инсонларни шариатга мослаштириш ва уларнинг хулқларини исломий қилиб тарбиялашлик эди. Бунга мисол Аллоҳнинг ҳамр тўғрисида нозил қилган оятидир. Унда ўша даврда ҳамрсиз ҳаётларини та(с.а.в)вур қилолмайдиган арабларни шариатга секинлик билан таклиф этилиши эди.

 Таъкидлаганимиздек, шариатнинг асоси Қуръон ва Сунна ташкил этган бўлса ҳам, у амалий ҳаёт жараёнида бошқа қонуний тизимлар каби ўз тараққиёт босқичларини босиб ўтди. Шариат ҳукмлари илоҳий манбалардан аниқлаб олиш, улардан олинган тушунчаларни белгилаб бериш услубларини яратиш каби фаолиятлар ислом тарихида эришилган илмий, маданий, ижтимоий ва сиёсий тажрибаларнинг маҳсули эди.

Ўтмишдан исломий жамиятларни ўз таъсири остига олган табиъий, иқлимий омиллардан ташқари, яшаш шароитлари ва унда мавжуд бўлган сиёсий ва ижтимоий йўналишлар шариат ривожи учун тарихий омиллар бўлиб хизмат қилди. шунинг дек, ислом дини тарқалиш доирасининг кенгайиши, турли туман маданиятларга эга бўлган этник жамоаларнинг ушбу динни қабул қилиш ҳам бу соҳада ўз таъсирини ўтказди.биринчи уч аср давомида айтиб ўтилган омиллар таъсири остида мусулмон ўлкаларда қурилган давлатларнинг турли муассасалари ва сиёсий фаолияти тамойиллари шаклланди. Буларнинг ҳаммаси ислом қонунчилигининг ривожида чуқур из қолдирди.

Шаръ ёки ислом қонунчилигининг тизимли бир тақсим ва таснифига ҳеч қачон эришилмаган. Суннийлар учун ташқи кўринишга кўра уч қисга бўлинади:

1. Ибодат – عبادات (ибодатлар ва уларга тегишли мажбуриятлар), 
2. Муомалот - معامالات (фуқаролик ҳуқуқи муносабатлари), 
3. Уқубот - عقوبات (жазолар). 

8 ва 9 асрларда Қуръонни шарҳу тафсир этиш, Пайғамбар ҳадислари бўйича татқиқот олиб бориб, уларни тўплаш ва сохта ҳадислардан ажратиш соҳасида изчил ва табиий бўлмаган бир фаолиятнинг гувоҳи бўламиз. Усулул –фиқҳ илми асосида шаръий манбалар аниқланиб, суннийлик оқимида тўртта асосий мазҳабнинг ҳар бири ўзига хос йўналишни белгилаб олган ҳолда, ривожланиш ва тарқалиш босқичларни босиб ўтди. Ундан сўнг, ушбу мазҳаблар доирасидан чиқмаслик,  фақиҳлар ва мазҳаб тарафдорлари учун тақлид этилиши зарур бўлган бир анъанага айланиб қолди. Ҳар бир мазҳаб тарафдорлари ўша мазҳаб бўйича ўз имомлари изидан бориши зарур деб топилди.

Баъзи бир фақиҳлар бундай тақ лиднинг чегарасини бузиб ўтиб, мазҳаб доирасидан чиққан ҳолда тўғридан-тўғри Қуръон, Сунна ва саҳобалар ривоятига мурожаат қилиш билан ижтиҳод қилиш ваколатига эга эканликларини даъво қилган бўлсалар ҳам, мужаддидлар, яъни янгилаштирувчи ёки тикловчи сифатида танилган бундай олимлар ўз фаолиятлари жараёнида қабул қилинган фиқҳий қоидалар ҳудудидан чиқа олмадилар. Улар манбалар ёки услублар ёхуд ислом қонунчилигининг умумий тушунчалари ва асослари бўйича ҳеч қандай аҳамиятга эга бирон-бир янгилик киргизишга мувоффақ  бўлмадилар. Масалан, Ибн Таймия ушбу мужаддидлар гуруҳининг энг кўзга кўринган вакиллари сифатида барча фаолиятларини ҳанбалий мазҳаби доирасида олиб боради.

Шариат даражалари

Барча шаръий ҳукмлар амр ва наҳйдан иборат эмас. Кўп жойларда диний нуқтаи назардан муайян ишларнинг бажарилиши ёки бажарилмаслиги талаб қилинса, айрим ўринларда баъзи бир ишларнинг ёқимсизлиги назарда тутилади. Шаръ томонидан на тавсия этилган ва на ман этилган ишлар инсонлар фаолиятининг асосий қисмини ташкил этади. Шунга биноан қуйидаги 5 та ҳукм الحكم الخمسة  бешта шаръий категорияни ифода этади:

1. Фарз ё вожиб, яъни амалга оширилиши мукофотга ва тарк этилиши жазога сабаб бўлувчи мажбурий ишлар. Ушбу даража 2 хил; фарзи айн ва фарзи кифояга бўлинади.
2. Сунна, мандуб, мустаҳаб, мақбул, марғуб, нафл ё нофила: тавсия этилган, яъни тарк этилиши жазога сабаб бўлмай, бажарилиши савобга лойиқ деб билинган амаллар. Мазкур амаллардан ҳар бирини бажариш татаввуъ деб аталади.
3. Мубоҳ (баъзан жоиз деб ҳам аталади): бажарилиши ва бажарилмаслиги на мукофот ва на жазога сабаб бўлмайдиган амаллардир. Уларни бажариш ёки бажармаслик инсоннинг ўз ихтиёрига топширилади. Бундай ишлар ибоҳа, яъни инсоннинг ихтиёрида бўлган ишлар соҳасини ташкил этиб, “ибоҳан шаръий” – шариат томонидан берилган ихтиёр, деб аталади.
4. Макруҳ, яъни жазога сабаб бўлмайдиган, аммо ислом қонунлари меъёриларига уйғун келмайдиган ишлар. Кейинги даврларда ушбу қисмда “хилофул авло” (мақбулга қарши) атамаси ҳам қабул қилинган. Унга кўра “мандуб” билан “мубоҳ” ўртасида “авло” (марғуб ва мақбул) даражаси туради.
5. Ҳаром (маҳзур деб ҳам аталади): тарк этилиши талаб қилинган ва уни амалга оширган киши таъқиб остига олиниб, жазолашга ҳукм этилган ишлар, масалан, одам ўлдириш, ўғрилик қилиш каби ишлар. Бундай ишлар муҳаррамот ва ҳар бири ҳаром ёки муҳаррам деб аталади.

Ибоҳа соҳаси, яъни мубоҳ ёки жоиз ишлар соҳаси жамият ҳаётининг асосий қисмини ташкил этгани учун, қонун соҳасига кирмайди.

Фойдаланган адабиётлар:

1. Абдулҳаким Шаръий Жузжоний “Ислом ҳуқуқшунослиги” ТИУ Тошкент 2002й.
2. Қодиров Зохидхон “Имом Аъзам”  “Моваруннаҳр” Тошкент 1999й.
3. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф “Фиқҳий йўналишлар ва китоблар” Шарқ нашриёти Тошкент 2011й.
4. www.islom.uz

“Жўйбори Калон” айол қизлар ўрта махсус ислом таълим муассасаси 

директори ўринбосари Ҳуснигул Ҳалимова