KAMOL TOPGAN KAMTARLIK

Kamtarlik lug‘aviy jihatdan “itoatkorlik” va “bo‘ysunish”ni anglatadi. Istilohiy ma’noda esa “Insonning o‘z mavqeidan va ulug‘ligidan voz kechib, o‘zi tenglar darajasiga tushishi” tushuniladi. Muhaqqiq olimlarning ta’rificha, kamtarlik shundaki, banda o‘zini hech qanday martabaga, qadr-qimmatga yoki fazilatga ega deb bilmaydi hamda o‘z holatini o‘zi uchun ortiqcha deb hisoblaydi.

Abu Zayd roziyallohu anhu shunday degan: "Banda modomiki hayotda o‘zidan-da yomonroq kimsaning borligini o‘ylab o’ziga taskin berar ekan, u hanuz kibrdan xoli emas." Undan:

"Qachon inson kamtar bo‘ladi?" – deb so‘rashganida, u:

"O‘ziga hech qanday maqom va holatni loyiq deb bilmasa, shunda u haqiqiy kamtar bo‘ladi," – deb javob bergan.

Hikmatli so‘zlarda esa shunday deyilgan: "Kamtarlik qilganida o‘zini bu amaldan ustun deb bilgan kishi haqiqiy kamtar emas. Balki kamtarlik qilganida o‘zini bundan ham pastroq deb bilgan kishi haqiqiy kamtardir." Kamtarlik ba’zan bandaning Robbisining buyukligini anglab yetishidan kelib chiqadi. Bu esa haqiqiy kamtarlik bo‘lib, bunday kamtarlik hech qachon yo‘qolmaydi. Ba’zan esa inson o‘zining kamchiliklarini ko‘rib, kamtar bo‘ladi. Birinchi turdagi kamtarlik nafsni bostiradi, uni eritib yuboradi va insondagi manmanlik, rahbarlikka intilish kabi illatlarni yo‘q qiladi. Bunday kishi o‘zini o‘zi maqtab, mag‘rurlanib ketmaydi. Ikkinchi turdagi kamtarlik esa insonni fazilat cho‘qqilariga olib chiqadi. Bizning Payg‘ambarimiz, sayyidimiz Muhammad ﷺ kamtarlikning yetakchisi bo‘lib, bu borada eng yuksak namunaga ega edilar. U zotning kamtarligiga oid ko‘plab rivoyatlar mavjud. Jumladan, Umar ibn Xattob roziyallohu anhu shunday degan:

"Rasululloh ﷺ aytdilar: ‘Meni nasroniylarning Iso ibn Maryamga bergan ortiqcha maqtaganlari kabi haddan tashqari maqtamang. Men faqat bir bandaman. Shuning uchun, meni “Allohning bandasi va elchisi” deb aytinglar.’” (Imom Buxoriy rivoyati)

Bu hadisda "meni maqtashda haddan oshmang” degan so‘zlari bilan nasroniylarning Iso payg‘ambarga bergan ortiqcha maqtovlarini qoralaganlar. Ular Iso alayhissalomni ilohiylashtirib, uni Xudoning o‘g‘li deb atashgan edi. Aslida esa, ular yaratilmishlik belgilari va dalillarini anglamay, haqiqatni tushunmaganlar.

Nabiy alayhissalom "Men faqat bir bandaman. Shuning uchun meni “Allohning bandasi va elchisi” deb aytinglar” degan so‘zlari bilan o‘zining Allohga bandalik maqomini ta’kidlaganlar. Bu, Qur’onda Alloh taoloning:

"Ey Muhammad, ayting: men ham sizlarga o‘xshagan bir basharman" (Kahf surasi, 110-oyat) degan oyatiga ishoradir.

Ammo shuni unutmaslik kerakki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Allohning bandasi bo‘lishda ham barcha insonlardan ustun edilar. U zot Robbni doim xotirada ushlash va Unga to‘la itoat qilish jihatidan barcha bandalarning eng mukammali bo‘lganlar. Bu esa insoniy kamolotning eng yuqori darajasidir.

Kamtarlikning mukammal namunasi:

Anas ibn Molik roziyallohu anhu rivoyat qiladi:

Bir ayol Payg‘ambar alayhissalom huzuriga kelib:

"Mening sizga ehtiyojim bor," – dedi. Shunda u zot:

"Madina yo‘llaridan qaysi birini xohlasang, o‘sha yerda o‘tir, men sen bilan o’sha yerda birga o‘tiraman," – deb javob berdilar (Imom Termiziy rivoyati).

Muslimning rivoyatida qo‘shimcha qilingan:

"Payg‘ambar alayhissalom ayol bilan shunday joyda gaplashdiki, u bilan bo‘lganlar va boshqa kishilar ularning gaplarini eshitmadilar."

Bu hadis Payg‘ambarimizning kamtarligini ko‘rsatadi. Imom Buxoriy shunday rivoyat qiladi:

"Agar bir bechora yoki beva ayol o’z hojati uchun Rasulullohni bir tomonga boshlasa, u kishi unga ergashar va uning ishini hal qilib berar edilar."

Imom Nasoiy rivoyatida esa:

"Rasululloh sollallohu alayhi vasallam beva ayollar va miskinlar bilan yurib, ularning ehtiyojlarini bajo keltirishdan hech qachon uyalmas edilar," – deb keladi.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning bandalikni tanlashlari

Alloh taolo Payg‘ambarimizga ikki yo‘lni tanlashni taklif qildi:

1. Payg‘ambar bo‘lib shoh bo‘lish

2. Payg‘ambar bo‘lib oddiy banda bo‘lish

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kamtarlik ila bandalikni tanladilar. Abu Hurayra roziyallohu anhu rivoyat qiladi:

Jabroil Payg‘ambar alayhissalomning oldilariga kelib o‘tirganlarida osmondan bir farishta tushdi. Jabroil:

"Ey Muhammad, bu farishta yaratilibdiki, shu paytgacha yerga tushmagan," – dedilar. Farishta Payg‘ambaralayhissalomga murojaat qilib:

"Sizga Rabbingiz menga shuni so‘rashni buyurdi: ‘Sizni shoh payg‘ambar qilaymi yoki oddiy banda payg‘ambar?’”

Jabroil:

"Ey Muhammad, Rabbingizga kamtar bo‘ling," – deb eslatdi. Payg‘ambar alayhissalom:

"Men oddiy banda-payg‘ambar bo‘lishni istayman," – deb javob berdilar (Ibn Hibbon rivoyati).

Payg‘ambarimizning kamtarlikda mukammal bo‘lishlari

Anas ibn Molik roziyallohu anhu rivoyat qiladi:

"Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kasallarni ziyorat qilardilar, janozalarga qatnashardilar, eshak minardilar va qullarning ham taklifiga javob berardilar."

Hatto Banu Qurayza qabilasiga Rasululloh sollallohu alayhi vasallam arqon bog‘langan oddiy eshakni minib kelganlar. Bu u kishining kamtarligining ochiq namunasidir (Imom Termiziy rivoyati). Holbuki u zot undan yaxshiroq ulovni minishga ham qodir edilar. 

Payg‘ambar ﷺ bemorlarni ziyorat qilganlarida ularning oldiga yaqin kelib:

"Qanday ahvoldasan? Yaxshi bo‘lyapsanmi?" – deb so‘rardilar va:

"Qo‘rqma, bu xastalik Alloh izni bilan poklanishing bo‘ladi," – der edilar. Agar bemor biror joyidan og‘riq sezsa, Payg‘ambar alayhissalom qo‘llarini o‘sha joyga qo‘yib:

"Allohning nomi bilan! Seni azoblayotgan har qanday darddan Alloh senga shifo bersin," – deb duo qilardilar.

Imom Tabariy o‘zining "Mukhtasar Siyrat" asarida quyidagilarni rivoyat qiladi:

"Bir kuni Rasululloh sollalohu alayhi vasallam Abu Hurayra bilan birga Quboga borayotgan edilar. U zot Abu Hurayrani mingashishga chaqirdilar. Abu Hurayra urinib minolmaganida, Rasululloh sollalohu alayhi vasallam unga yordam berdilar. Natijada, ikkovlari birga yiqildilar. Bu holat uch marta takrorlandi. Oxirida Abu Hurayra kulib:

“Sizni haqiqat bilan yuborgan zotga qasam, endi men uchinchi marta urinmayman!” – dedi."

Payg‘ambarimiz alayhissalomning oddiy hayot tarzlari

Anas ibn Molik roziyallohu anhu rivoyat qiladi:

"Rasululloh sollalohu alayhi vasallam arpa noni va ozgina yog‘ bilan tayyorlangan taomga ham mehmon bo‘lardilar," – deganlar (Imom Termiziy rivoyati). 

Anas yana rivoyat qiladi:

"Rasululloh sollalohu alayhi vasallam haj safarini eskirgan, to‘rt dirhamga ham arzimaydigan bir gilam ustiga qo‘yilgan oddiy egar bilan ado etdilar va shunday dedilar:

“Allohim, bu Hajni riyo va sum’adan xoli qilgin!” (Imom Termiziy rivoyati).

Bu holat shuni ko‘rsatadiki, Rasululloh sollalohu alayhi vasallam hatto haj safarida ham oddiylik va kamtarlikni afzal ko‘rdilar. Haj esa insonni dunyoviy narsalardan holi qilish, u barcha insoniyat bilan teng ekanligini his qilish uchun joriy qilingan ibodatdir.

Rasululloh sollalohu alayhi vasallamning bu qadar kamtarligi u kishining chinakam rahbar ekanliklaridan darak beradi. Ular shohlik va dabdabadan voz kechib, oddiy bir banda sifatida hayot kechirdilar va bu bilan ummatlariga eng yuksak namuna bo‘ldilar.

Kamtarlikning mukammal namunasi

Anas ibn Molik roziyallohu anhu rivoyat qiladi:

"Rasululloh sollalohu alayhi vasallam odamlar uchun eng sevimli inson edilar. Ammo ular Payg‘ambarimiz huzurlariga kelganlarida o‘rinlaridan turmas edilar, chunki u zot buni yoqtirmas edilar."

Ya’ni, sahobalar Rasululloh sollalohu alayhi vasallamning kamtarliklarini bilganlari uchun u zot xohlamagan narsani qilishni istamas edilar. U zot hech kim oldida boshqalardan ustun bo‘lishni istamas, balki barcha hurmat va ta’zim faqat Alloh taologa xos ekanligini tan olar edilar.

Biroq, sahobalar Rasululloh sollalohu alayhi vasallamga ba’zan hurmat ila o‘rinlaridan turishar edi. Ba’zi rivoyatlarda keltirilishicha, agar Payg‘ambar alayhissalom odatiy ravishda kelayotgan bo‘lsalar, ular o‘rinlaridan turmas edilar, lekin agar ilk marta kelayotgan bo‘lsalar yoki uzoq vaqtdan keyin qaytib kelgan bo‘lsalar, ularning sharafiga o‘rinlaridan turishar edi.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning kamtarlik bilan sovg‘alarni qabul qilishlari

Anas ibn Molik roziyallohu anhu rivoyat qiladi:

"Rasululloh sollalohu alayhi vasallam aytdilar: “Agar menga bir qo‘yning old oyog‘i hadya qilinsa ham qabul qilaman. Agar shunday taomga taklif qilinsam, u yerga boraman’.”

Izoh:

Hadisda kelgan "Kuro‘" (الكراع) – bu hayvonning tizzadan pastki yoki tovonidan past qismi bo‘lib, ba’zi manbalarga ko‘ra, qo‘y yoki sigirning ingichka oyoq qismi ham shunday ataladi.

Bu hadisi sharif Payg‘ambar alayhissalomning kamtarliklarini, kichik hadyalarni ham qadrlashlarini va oddiy insonlar bilan birga ovqatlanishlarini ko‘rsatadi.

Payg‘ambarimizning odatiy ishlarni o‘z qo‘llari bilan bajarishlari

Oisha onamiz roziyallohu anho rivoyat qiladilar:

"Rasululloh sollalohu alayhi vasallam oddiy inson edilar: o‘z kiyimlarini tozalardilar, qo‘ylarini sog‘ardilar va o‘zlariga xizmat qilar edilar."

Boshqa bir rivoyatda:

"U zot kiyimlarini tikardilar, poyabzallarini yamardilar."

Yana bir rivoyatda:

"Uy ishlari bilan shug‘ullanardilar va oddiy insonlar kabi ish qilardilar."

Oisha onamiz yana aytadilar:

"U zot kiyimlarini tozalardilar, ya’ni, tikon yoki boshqa narsa kirib qolgan bo‘lsa, olib tashlardilar, lekin u kishining kiyimlarida hasharotlar bo‘lishi mumkin emas edi, chunki payg‘ambarlarning jismlari pok bo‘ladi."

Bu hadis Payg‘ambarimiz alayhissalomning buyuk kamtarliklarini ko‘rsatadi. U zot hech qachon o‘zlarini boshqalardan yuqori tutmas, balki oddiy ishlarga ham bepisand qaramas edilar.

Safarda ham kamtarlikni tanlashlari

Tabariy o‘zining "Mukhtasar Siyrat" asarida quyidagilarni keltiradi:

"Bir safar chog‘ida sahobalar bir qo‘yni so‘ydilar. Ulardan biri: “Men uni terisini shilib beraman”, – dedi. Ikkinchisi: “Men go‘shtini pishiraman”, – dedi. Rasululloh sollalohu alayhi vasallam esa: “Men esa o‘tin to‘playman”, – dedilar."

Sahobalar:

"Yo Rasululloh, biz hammasini bajaramiz, siz o‘zingizni qiynamang," – deyishdi.

Shunda Payg‘ambar ﷺ:

"Men sizlarning menga xizmat qilishingizni bilaman, ammo Alloh taolo bandasining do‘stlaridan ajralib turishini yoqtirmaydi," – deb javob berdilar.

Bu voqea Payg‘ambarimiz alayhissalomning kamtarliklarini, o‘zlarini boshqalardan ajratmasliklarini va og‘ir ishlarni ham bajarishdan uyalmaganliklarini ko‘rsatadi.

Payg‘ambarimiz alayhissalom dunyoviy obro‘-e’tiborga qiziqmas edilar

Payg‘ambarimiz alayhissalom hech qachon dunyoviy obro‘-e’tiborni yoki haddan tashqari maqtovni istamas edilar. U zot:

"Meni haddan ziyod ulug‘lamang. Masih Isoga nasroniylar qanday qarashgan bo‘lsa, sizlar menga shunday qaramang. Men faqat Allohning bandasi va elchisiman." Payg‘ambarimiz alayhissalom odamlarga ulug‘lik, boylik yoki obro‘ orqali emas, balki samimiyat va kamtarlik bilan o‘rnak bo‘ldilar. U zot bechoralar, bevalar va qullarga ham mehribon edilar, ularning muammolarini tinglar edilar va ularning sirlarini oshkor qilmas edilar. Hatto u zot o‘z oilalarining rizqi uchun yahudiydan qarz olib, unga sovutlarini garovga qo‘ygandilar. Bu esa Rasululloh sollalohu alayhi vasallamning oddiy insonlar kabi yashaganlarini va ortiqcha dunyo moliga berilmaganlarini ko‘rsatadi.

Xulosa

Rasululloh sollalohu alayhi vasallamning kamtarliklari har bir musulmon uchun yuksak namuna bo‘lib, ular hech qachon o‘zlarini boshqalardan ustun qo‘ymaganlar. U zot oddiy insonlar kabi ishlardilar, og‘ir mehnat qilishdan uyalmaganlar va barcha bilan birdek munosabatda bo‘lganlar. Ular bizga kamtar bo‘lish, oddiy hayot kechirish va dunyoviy obro‘-e’tiborga emas, balki Allohning roziligiga intilish zarurligini o‘rgatdilar.

“Jo’ybori  Kalon” ayol-qizlar o’rta maxsus 
islom ta’lim muassasasi o’qituvchisi  Azizbek Boqiyev