Munavvar qori Abdurashidxonovning o‘rta osiyo madaniyatidagi tutgan o‘rni va roli

Munavvar qori Abdurashidxonovning XX asr O‘rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida tutgan o‘rni va roli beqiyos. Buni anglamoq uchun o‘sha davr matbuoti, adabiyoti, maorifi va siyosiy hayotiga nazar tashlamoq kifoya. Hayotning qaysi bir jabhasini olmang, uning yorqin siymosi ko‘zga tashlanadi, ijtimoiy dardlarga davo nafasi seziladi.
Eski usuldagi maktab va madrasa ta’limini ko‘rgan bu ajoyib siymoning dunyoqarashidagi tom ma’nodagi inqilobiy o‘zgarishlar zamini uning oilaviy tarbiyasi, ijtimoiy muhitiga borib  taqaladi.
Millat fidoyisi bo‘lgan bu inson Turkistonda birinchilardan bo‘lib, millat ziyolilarining vazifasi o‘z xalqiga minnatsiz xizmat qilish, ya’ni xodimu millat bo‘lish kerakligini tushunib etdi va shu yo‘lda so‘nggi nafasigacha xizmat qildi.
Munavvar qori oddiy muallimlar oilasining farzandi emas,  balki o‘z davri ma’rifati, adabiyoti, maorifi va uning diniy,  ijtimoiy va siyosiy hamda madaniy vazifasini anglab etgan oila  farzandidir. Shu bois Toshkent madrasalarida olgan bilimidan qoniqish hosil qilmay Buxoroga borib Mirarab madrasasida tahsil ko‘rdi. Bu yerda buxorolik, hindistonlik savdogarlar orqali madrasa ichiga maxfiy kirib kelayotgan xorijiy matbuot bilan tanishdi, adabiyotlarni mutoala qildi, zehniyatini dunyo falsasfasi va siyosiy qarashlari bilan charxlay oldi. Buxorodan  qaytgach, Toshkentda Ismoil Gaspralining “Tarjumon” gazetasining ashaddiy muxlisiga aylandi.
XX asr boshiga kelib ancha to‘kilib qolgan o‘zbek jamiyatini  tiklash ko‘p jihatdan xalk maorif tizimini yangilanishiga  bog‘liqligi to‘g‘risidagi binokor va olim Muhammad Qoratoshiy-Toshkandiyning fikrlarini tushunib etdi. Munavvar qori  Toshkent ma’rifiy-adabiy muhitida voyaga etgan bo‘lsada, o‘zining o‘tkir changalini botirib turgan chor Rusiyasining buyuk davlatchilik - tor millatchilik bosimini har nafasda ta’sir kilganini  sezish qiyin emas. Fikrimizga Ostroumov va Munavvar qori  o‘rtasidagi munosabatlar misol bo‘la oladi. XX asr arafasida  islom dini va milliy madaniyatiga tajovuz boshlagan bosqinchilar  aholini nasroniylashtirish masalasida katta targ‘ibot-tashviqotni boshlab, yevropalik g‘ayriislom adabiyoti va uning namoyandalarining faoliyatini targ‘ibot qilib, o‘z ziyolilarini maqalliy xalq dini va madaniyatiga qarshi qo‘ydilar. Ana shunday kurash  hosilasi sifatida missioner Ostroumov “Injil”ni o‘zbek tiliga  tarjima qilib, Belgiyada Islomga qarshi kurash markazi yordamida  nashr ettirib, mahalliy xalq ziyolilari orasida tarqatdi.
Ma’rifiy dushmanlikka ma’rifat bilan javob berish yo‘nalishini olgan milliy ziyolilar dushmanga faqat islom ma’rifati bilan emas, balki siyosiy ma’rifat bilan javob berish lozimligini anglab yetdilar. Munavvar qori Abdurashidxonov “Turkestanskie vedomosti” gazetasining muxbiri G.Andreev  bilan bo‘lgan suhbat chog‘ida shunday deydi:”Shaxsan mening o‘zim og‘ir hayot yo‘lini bosib o‘tdim. Biron narsani o‘rganish uchun avval  Toshkent so‘ng uzoq muddat Buxoro madrasalarida tahsil olishimga to‘g‘ri keldi. Har holda, madrasalarda fanlarni uzoq yillar  mobaynida o‘qishimga qaramay, men hayot uchun zarur bo‘lgan ko‘p  narsani ola olmadim.
Ana o‘shanda madrasalarda yillar mobaynida o‘qitiladigan bilimga tez, oson va yengil olib boradigan yaxshi yo‘lni topish  haqidagi fikrga keldim. Men yangi qo‘llanmali, fundamental zamonaviy pedagogika asosida kichik maktab-madrasalarni tashkil  etishni xoxdardim”. Demak, Munavvar qori va uning ilgor safdoshlari yuqorida aytilgan tajovuzga qarshi kurashmoq uchun  “fundamental zamonaviy pedagogikani asos qil”dilar va chuqur  ilm bilan qurollandilar. Ulug‘ pedagog masalani komil musulmon  sifatida Qur’ondan topdi, tafsir va sharhlar-u talqinlarni, hadislarni puxta o‘rgandi. An’anaviy saboqning faqat tomoniga emas, balki ijtimoiy-siyosiy tomonlariga e’tibor qaratdi. N.Ostroumov, V.Nalivkin, S.Gramenitsiy, P.Aznacheev kabi  maorif nozirlarining maktab dasturlari, kitoblarini sinchiklab  tekshirishlariga qaramay, o‘z darslik va o‘quv dasturlarini yaratdi  va butun Turkiston bo‘ylab tarqatdi. Uning darsliklari 1917- 1918 yillarga kelib 3-4 bor nashr etildi.

Qadrdoni va safdoshi  Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
Agar biz XX asr boshidagi maktablar faoliyatiga nazar tashlasak,  Munavvar qori haqiqatda ham maorif sohasida inqilobiy o‘zgarishlar qilganiga iqror bo‘lamiz. Turkistondagi boshlang‘ich  va o‘rta maktab ta’lim-tarbiya tizimining asoschisi ekaniga ishonch  hosil qilamiz. Munavvar qorining o‘z maksad tomon qat’iy va izchil intilishi o‘z samarasini ko‘rsatdi. Boshlang‘ich va o‘rta maktabni o‘z tilagicha barpo etibgina qolmay, an’anviy uslubda dars  berib kelayotgan domlalarni ham o‘z bilim va sa’viyalarini oshirishga undadi va uning uhdasidan chiqdi. Ishlab chiqqan dars maromnomasi Turkistonda faoliyat olib borayotgan barcha tatar  muallimlarining programmasidan keskin farq qilgan. Munavvar  qori Abdurashidxonov tom ma’noda milliy maktabni yaratdi, desak xato bo‘lmaydi. Uning maktabida o‘qigan talabalar faqatgina  o‘zbek, arab, fors tilida emas, hatto rus tilida ham erkin gaplashadigan va fikr yuritadigan bo‘lib chiqdilar. Shu bois uning  ta’lim-tarbiya tizimi rus-tuzem maktablarini sindirdi. Buni  ko‘rib ichi kuygan missioner Ostroumov Munavvar koriga tish-tirnog‘i bilan qarshi turishiga qaramay bir haqiqatni, ya’ni o‘z so‘zi bilan aytganda “o‘zbek maktablarining o‘qituvchilari olim kishilar bo‘lgani uchun ularga ta’sir o‘tkaza olma”ganini tan  olishga majbur bo‘ldi. Mulohazani davom ettirib ushbu faktni ta’kidlash o‘rinli bo‘lsa kerak: Buyuk o‘zbek san’atkorlari Ikrom  Akbarov, Malik Qayumov, Mannon Uyg‘ur, Iskandar Ikromov, shoir va san’atshunos Bahrom Haydariy, yozuvchi A’zam Ayub, tilshunos Qayum Ramazon, shoir Elbek, hatto Hamza Hakimzoda Niyoziy; O‘zbekiston davlat, jamoat va fan arboblari Abdulhay Tojiyev, Abduvahob Murodiy, Cho‘lpon, Akmal Ikromov, Bosit Qoriyev, adib  Oybek, kimyogar olim, professor Sattor Jabbor, Turkiyada yashagan  olimlardan: Tohir Shokirzoda, Ibrohim Orif o‘g‘li Yorqin,  Abduvahob Ishoq o‘g‘li O‘qtoy, Sobir Yoqub, Ahmadjon Ibrohimov,  jurnalist Lutfulla Olimiy, adabiyotshunos Hamid Sulaymon va  boshqalar uning shogirdlaridir.
Milliy maktab uchun uzluksiz kurash natijasida Munavvar  qori 1917 yil fevral inqilobidan so‘ng Toshkent shahar hokimiyati oldiga tom ma’nodagi milliy maktabni yaratish va buning  uchun maktablar davlat qaramog‘iga olinish masalasini ko‘ndalang qo‘ydi. Ammo bu ezgu ishning amalga oshmog’iga bolsheviklarning  davlat tepasiga kelishi mone’lik qildi.
Atoqli adib va muallim Munavvar qori Abdurashidxonov boshlang‘ich va o‘rta maktab tizimida amalga oshirgan tarixiy ish  uning ijtimoiy faoliyatini cheklab qo‘ygan emas. U darsliklar yozish davrida bolalar adabiyotga katta e’tibor berdi. Agar G‘ulom Zafariy bolalar dramaturgiyasiga asos solgan bo‘lsa, Munavvar qori bolalar adabiyotiga zamin yaratdi. Ulug mutafakkir maktab,  madaniyat sohasini rivojlantirish, ommaning ijtimoiy ongini,  siyosiy qiyofasini shakllantirish uchun matbuot, jumhuriyat ishlariga jiddiy e’tibor qaratdi va 1909 yilda toshkentlik boylarning  boshini qovushtirgan holda “Jamiyati imdodiya”, ya’ni xayriya  jamiyatini tashkil etdi. Boylar yordamida tiyinni so‘mga, so‘mni  millionga aylantirish masalasida ko‘mak olib, maxfiy “Nashri maorif” jamiyatini tashkil etdi. 1914 yilga kelib uni rasmiy “Turon” jamiyatiga aylantira oldi. Natijada, “Taraqqiy”, “Xurshid”, “Shuhrat”, “Turon” va “Osiyo”, “Sho‘royi islom”, “Al-Isloh” nashrlarini dunyoga kelishiga sababchi bo‘ldi. Toshkent  boylarini maorif va jamoat, matbuot ishiga jalb qilish  faqatgina tashkilotga emas, balki umumxalqqa katta foyda keltirdi. Ana shu ta’sir natijasida sovet adabiyotida nohaq yomon otliq qilingan Mirzakarimboy Saidazimboyev mablag‘i hisobiga “Tujjor” gazetasi nashr etildi.
Hofiz va sozanda Ilhom samavorchi In’omjon o‘g‘li vositasida “Gramzapis” studiyasi tashkil etildi. Turkiston o‘lkasida turonchilar Munavvar qori Abdurashidxonov ta’siri va rahnamoligida “Nashriyot”, “Turkiston”, “Umid” nashriyotlari paydo bo‘ldi. “Turon” va “Ravnaq” kutubxonalari vujudga kelib, keng o‘quvchilar ommasiga xizmat ko‘rsata boshladi.  “Turon” truppasi tashkil topdi.

Milliy teatr 1913 yildan “Millat qahramonlari” spektakli bilan faoliyatini boshladi.1914 yil, 27 mart kuni rasmiy hukumat tomonidan tan olingan  mavsumini ochdi.
Munavvar qori Abdurashidxonov matbuot va milliy teatr  oldiga aynan bir maqsad: millatning ijtimoiy-siyosiy ongini oshirish, o‘z hayotiga tanqidiy baho berish, istibdoddan qutulishning qonuniy yo‘llarini izlash masalasini qo‘ydi. Shu bois 1917 yilga kelib N.Ostroumov changalidan “Turkiston viloyatining  gazetini” tortib oldi va uning zaminda “Najot”ni nashr ettirdi. “Kengash”ga muharrirlik qildi.
Milliy barkamol mutaxassislarni tayyorlash doimo ulug‘ adibning e’tiborida turgan. Shu bois xorijiy mamlakatlarga talabalar yuborib, milliy davlatchilik manfaagiga xizmat qiluvchi yetuk kadrlarni tayyorlash masalasini xalq oldiga davrning dolzarb masalasi sifatida qo‘ya oldi. Zamonning o‘ta qaltisligi, o‘ziga to‘q va boy odamlarning mulkiga davlat tomonidan tajovuz boshlanganiga qaramay, o‘lka va shahar boylarini xorijda  o‘qiyotgan va chet elga jo‘natilayotgan moyalar ya’ni kadrlar uchun  iqtisodiy yordam ko‘rsatish masalasida boshini qovushtirdi. Turkiston matbuotida bosilgan bir qator maqola va xabarlar  fikrimizni har jihatdan tasdiqlaydi.
1917 yil oktyabr oyida o‘zining iqtisod, davlatni boshqaruv  tizimida tugal ilmiy ta’limotga ega bo‘lmagani bois siyosiy  boshqaruvni Blanki, Nechayev va boshqa terroristlar fikri asosida boshqarayotgan Vladimir Ulyanov davlati Turkistonni har jihatdan parokanda ahvolga solib qo‘ydi. Parokandalik va zulmning kuchini Turkistonning ko‘pgina shaharlarida, xossatan Toshkent  shahridan faqat musulmon bo‘lgani uchungina chet joylarga, xususan Orol dengizidagi Vozrojdenie oroliga surgun qilinishi tufayli talaygina mahallardagi hovli-joylarning huvillab qolishi isbot talab qilmaydigan dalillardir. Ana shunday sharoitda mamlakat xalqini saqlab qolish uchun Munavvar qori Abdurashid xonov davlatning rekvizitsiya, ekspropriatsiya, majburiy muxojirat masalasiga qarshi chiqdi. Bunday og‘ir ahvoldan qutulishning yo‘li Turkiston uchun avtonomiya zarur ekanligini safdoshlari va ulamolar orasida keng tarqatdi va natijaga ham erishdi. 1917 yil dekabrda Qo‘qon shahrida Turkiston Muxtoriyati tashkil topdi. Munavvar qori Muxtoriyat amal qilguvchi davlat programmasi bo‘lmish “Turk adam markaziyat firqasi” programmasini  safdoshlari bilan birga ishlab chiqdi va uning mualliflaridan  biriga aylandi.
Biroq bu hukumat bolsheviklar tomonidan miltiq, pulemet  va to‘pga tutilib zo‘ravonlik bilan tarqatib yuborildi. Uning o‘rniga butun rahbariyati asosan mustamlakachi kommunistlardan  iborat bo‘lgan Turkiston sovet avtonom respublikasi 1918 yil  may oyida barpo etildi. Hokimiyatni bu xilda barpo etib bo‘lmasligini sezgan adib G‘ozi Olim Yunusov, Sayid Ahroriy, Haydar Shavqiy, Rojiy kabi harbiy malakali kishilar yordamida o‘rta  maktablarda bo‘lajak askarlarni tarbiyalash uchun ingliz skauting maktabi usulidagi tarbiyani joriy etdi. 1918-1919 yillarda Toshkentdagi barcha maktablarda bu tizim rasmiy programmaga kiritildi. Bu to‘dalar “Kuchsizlarga kuch, ma’rifatsizlarga ma’rifat berish” shiori ostida ishladi. “Izchi”, “Temur”, Turon  kuchi”, “Turk kuchi” to‘dalari ularning “Bobirxon ko‘li”, “Qoyixon  qo‘li” kabi filiallari faqatgina Toshkentda emas, balki  Turkistonning Chimkent, Oqmasjid va boshqa shaharlarida ham  faoliyat olib bordi. Shuni afsus bilan qayd etish kerakki bu  to‘dalarning faqatgina birgina vakili Fathulla Umarov 80-yillargacha respublikadan tashqarida yashab jon saqladi. 1930-1937  yillar qatag‘oni davrida bu to‘dalarda ishlagan o‘qituvchilar va  o‘quvchilar izsiz yo‘q qilindi. Munavvar qori va safdoshlarining bu to‘dalarni tashkil etilishidan murodi milliy qo‘shinni tayyorlash edi. 1918-1919 yillarda bu ishni amalga oshirish uchun atoqli jamoat arbobi Nizomiddin Xo‘jayev ham bosh qo‘shdi. Munavvar  qori Abdurashidxonov va uning maslakdoshlari g’ayrat va targ‘ibotu qat’iy talablari bilan tuzilgan milliy qizil qo‘shin taqdiri mutaxassislarga ayon deb o‘ylayman.

Munavvar qori har joydan millat manfaati uchun imkoniyat  izlaydigan bo‘lgani uchun sobiq asir turk zobitlari  yordamida “Milliy ittihod” tashkilotini tuzdi va bu tashkilotga  Toshkent, Farg‘ona, Andijon, Samarqand, Buxoro va Xorazm  ziyolilarini jalb qila oldi. Ushbu tashkilotni muntazam qo‘shinga  ega bo‘lishi uchun zamin tayyorlash maqsadida yuqoridagi to‘dalar  faoliyatiga umid bilan qaradi. Muxtoriyat bostirilgach bosh  ko‘targan istiqlol harakati qo‘shinini harb ilmi talablariga  javob berishi uchun, bu qo‘shinga yordam ko‘rsatish uchun sobiq turk  asirlari va milliy ziyolilardan maslahatchilar tayyorladi.
1919 yilda Turor Risqulov o‘lka rahbariyati lavozimiga kelishi bilan “Turkmusulmon byurosi”ni tashkil etish masalasini safdoshlari bilan muhokama qildi. Biroq bu noyob hodisa Lenin va uning safdoshlarini qo‘rqitib yubordi. Turkrespublika maorif bo‘limining “Turk shu’basi”ni boshqarayotgan Munavvar qori risqulovchilikdan ayblanib, ishdan chetlashtirildi va 1920 yilda Buxoro Xalq  respublikasiga safarbar qilindi.
Ammo bu hodisalar, iqtisodiy qiyin sharoit adibni sindira  olmadi. U inqilobiy faoliyatini Buxoro Xalq Respublikasi arboblari bilan hamkorlikda davom ettirdi. Buxorada o‘tgan to‘rt  oylik faoliyati davrida jumhuriyat vaqf tizimini ishga solish bilan birga yosh mamlakatning vaqf haqidagi qonun loyihasini ishlab chiqdi va Buxoro hukumatiga topshirdi. Biroq 1921 yilda  Turkiston Marqaziy ijroiya qo‘mitasi tomonidan Toshkentga chaqirib olindi va oradan 10-15 kun o‘tmay qamoqqa olindi. Shu sabab 1923 yilda sho‘rolar olib borayotgan g‘ayrimilliy makkorona siyosat tufayli maxfiy tashkilot ishini to‘xtatdi va uni tarqatib yuborishga erishdi. Lekin 1923 yilda “Nashri maorif” jamiyatini qayta oyoqqa qo‘ydi. O‘z kurashini maorif jabhasida olib bormoqchi  bo‘ldi. Biroq millatning har jihatdan kuchayib ketishini xohlamagan va bunga ko‘ngliga siqqancha to‘sqinlik qilgan bosqinchilar hokimiyati kuch bilan jamiyatni tarqatishga erishdi. Ammo Munavvar qori Abdurashidxonov va uning safdoshlari sepgan  urug‘ni yo‘qota olmadi.
Ulug‘ pedagog, inqilobchi va olim Munavvar qori Abdurashidxonov faqatgina o‘zbek ziyolilarining' boshini qovushtirdi desak, uning faoliyatiga tegishli baho bera olmagan bo‘lamiz. U “Alash” gazetasining muharriri To‘gusov, qozoq va o‘zbek xalqining farzandi Nazir To‘raqulov, Turor Risqulov, tojiklardan Mo‘min Xo‘jayev, tatarlardan Burhon Sharaf, Muso Begiyev, turkmanlardan Xan Yavmudskiy kabi shaxslarning faoliyatini doimo qo‘llab-quvvatladi. Turkiston xalqlari manfaati uchun xizmat qiluvchi barcha harakatlarda bor kuchini ayamay xizmat qildi. O‘zbek, turkman, qozoq yoshlarini xorijga o‘qishga yuborishda jonbozlik qilibgina qolmay o‘zining iqtisodiy nochor ahvoldaligiga qaramay “Ko‘mak”ni tashkil etib, ularga iqtisodiy yordam qildi.
Tavalludining 146 yilligi nishonlanayotgan buyuk xodumul millat, ulug‘ pedagog, istiqbolning jasoratli kurashchisi Munavvar qori Abdurashidxonovning O‘rta Osiyo, xususan  Turkiston mintaqasidagi o‘rni va roli haqida ko‘p yaxshi gaplarni aytish va misollarni keltirish mumkin, ammo bu fikrlar, misollar benazir inson va mutafakkirning siymosini to‘liq yorita olmaydi. Shu bois biz uning siymoyi tajallisiga e’tibor qaratdik, xolos. Zero, mutafakkirlar faoliyati bitmas-tuganmas bir xazinadir; bu xazinadan hamma nasibasiga yarasha duru-gavharlarni teradi. Bunga shak-shubha yo‘q.

“Jo'ybori Kalon” ayol-qizlar o'rta maxsus islom

 ta'lim muassasa o'qituvchisi Inobat Usta-Alimova